Axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining jadal rivojlanishi O‘zbekiston huquqiy tizimi oldiga yangi talab va vazifalarni qo‘ymoqda. Raqamli inqilob sharoitida fuqarolarning konstitutsiyaviy huquqlarini himoya qilish, davlat va xususiy sektor o‘rtasida mas’uliyat chegaralarini aniqlashtirish, sun’iy intellektdan foydalanish bilan bog‘liq ehtimoliy xatarlarni boshqarish — bularning barchasi zamonaviy huquqshunoslikning dolzarb masalalariga aylanmoqda.

O‘zbekiston hukumati raqamli muhitga mos huquqiy infratuzilmani shakllantirish yo‘lida qator muhim qadamlar tashladi. Xususan, 2020-yil 5-oktabrda qabul qilingan PQ–4851-son Prezident qarori bilan “Raqamli O‘zbekiston – 2030” strategiyasi tasdiqlandi. Mazkur strategiyada davlat boshqaruvi, sud-huquq tizimi va iqtisodiyot sohalarini raqamlashtirish asosiy ustuvor yo‘nalish sifatida belgilanib, axborot xavfsizligini ta’minlash masalasi alohida urg‘u bilan ko‘rsatib o‘tilgan.

Shu bilan birga, huquqiy tartibot har doim texnologik taraqqiyotdan ortda qolish xavfini o‘z ichiga oladi. Buni sun’iy intellekt (SI) texnologiyalarining jadal joriy etilishi fonida ayniqsa yaqqol ko‘rish mumkin. Bugungi kunda kredit reytingini hisoblash algoritmlari, yuzni aniqlash tizimlari, avtomatlashtirilgan javob beruvchi chat-botlar kundalik hayotimizga tobora chuqurroq kirib bormoqda. Biroq ularning huquqiy maqomi O‘zbekiston qonunchiligida mutlaqo ochiqlanmagan. SI noto‘g‘ri qaror qabul qilgan taqdirda — bunga kim javobgar bo‘ladi? Foydalanuvchimi? Dasturchimi? Algoritmni joriy etgan yuridik shaxsmı? Bu savollar hanuzgacha ochiq qolmoqda. Xalqaro tajribaga murojaat qiladigan bo‘lsak, Yevropa Ittifoqida 2024-yilda qabul qilingan, ammo hali kuchga kirmagan “AI Act” bu muammoni hal etish uchun sun’iy intellektni xavf darajasi asosida toifalash tizimini taklif etadi. Bundan tashqari, UNESCO tomonidan 2021-yilda qabul qilingan “Sun’iy intellekt etikasi to‘g‘risidagi tavsiyalar”da inson huquqlarini hurmat qilish, shaffoflik va hisobdorlik prinsiplariga asoslanish lozimligi ta’kidlanadi.

Shaxsiy ma’lumotlarni himoya qilish sohasi ham zamonaviy huquqning markaziy yo‘nalishlaridan biriga aylangan. O‘zbekistonda bu yo‘nalishda dastlabki normativ asos 2020-yil 2-iyulda qabul qilingan O‘RQ–637-son “Shaxsiy ma’lumotlar to‘g‘risida”gi Qonun orqali shakllantirildi. Qonunga ko‘ra, har qanday shaxsiy ma’lumot faqat egasining roziligi bilan yig‘ilishi va qayta ishlanishi kerak. Shuningdek, ma’lumotlar bazasi O‘zbekiston hududida joylashgan bo‘lishi lozim. Ammo amaliyot shuni ko‘rsatmoqdaki, ko‘plab davlat va nodavlat subyektlar ushbu talablarga rioya qilmayapti. Ayrim hollarda fuqarolarning pasport ma’lumotlari, identifikatsiya raqamlari va hatto tibbiy ma’lumotlari ochiq kanallarda tarqalayotgani haqida xabarlar paydo bo‘lmoqda. Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksning 46-5-moddasi bu holatlar uchun javobgarlikni nazarda tutgan bo‘lsa-da, amaliy choralar sustligi seziladi.

Shu bilan bir qatorda, raqamli xavf-xatarlarga qarshi institutsional javob choralarini shakllantirish borasida ham muhim ishlar amalga oshirilmoqda. 2022-yil 31-avgustdagi PQ–367-son Prezident qarori bilan tasdiqlangan “O‘zbekiston Respublikasining Kiberxavfsizlik konsepsiyasi” ushbu yo‘nalishdagi asosiy strategik hujjat sifatida qabul qilindi. Unda axborot tizimlarining barqarorligini ta’minlash, xavfsizlik standartlarini belgilash va maxsus vakolatli organlarning salohiyatini oshirish belgilangan. Biroq hozircha bu chora-tadbirlar asosan davlat sektori bilan cheklanmoqda. Xususiy biznes, ta’lim muassasalari va fuqarolik jamiyati vakillarining kiberxavfsizlik bo‘yicha xabardorlik darajasi pastligicha qolmoqda.

Umuman olganda, raqamli huquq O‘zbekistonda endigina shakllanayotgan soha bo‘lib, uning rivojlanishi uchun aniq qonunchilik bazasi, amaliyotga yo‘naltirilgan institutsional mexanizmlar va yuqori malakali kadrlar zarur. Shunday ekan, O‘zbekiston sharoitida sun’iy intellektni tartibga soluvchi alohida qonun hujjatini ishlab chiqish, mavjud qonunlarning ijrosini kuchaytirish, shuningdek, universitetlar va ilmiy markazlarda “raqamli huquq” bo‘yicha maxsus mutaxassisliklar tashkil etish zamon talabi bo‘lib bormoqda.

Maqola muallifi: D. Baltaniyaz