Biz sevib tomosha qilayotgan tarixiy seriallardan biri – “Hukmdor Usmon” filmidagi asosiy qahramonlardan biri Bala Xotundir. U Usmonlilar imperiyasining asoschisi Usmon I ning rafiqasi, mashhur ulamo va tasavvuf peshvosi Shayx Edebalining qizi hamda Alovuddin Poshoning onasi hisoblanadi. Bala Xotun haqidagi tarixiy ma’lumotlar turli manbalarda farqlanib keltirilgan bo‘lsa-da, uning siyosiy va madaniy ta’siri juda katta bo‘lganligi ma’lum. Ushbu maqolada biz uning hayoti, faoliyati va tarixiy o‘rni haqida chuqurroq ma’lumot beramiz.

Bala Xotunning hayoti va nasl-nasabi

Bala Xotunning to‘liq ismi Robiya Bala Xotun bo‘lib, uning tug‘ilgan yili borasida tarixiy manbalar turlicha ma’lumot beradi. Ayrim tarixchilar uni 1258-yilda tug‘ilgan deb taxmin qilishadi, boshqa manbalarda esa tug‘ilgan yili noma’lum deb ko‘rsatilgan. Ammo 1324-yilda vafot etganligi haqida ma’lumotlar mavjud.

U mashhur islom ulamosi va sufiy shayx Edebalining qizi bo‘lgan. Shayx Edebali o‘z davrining yetakchi shaxslardan biri bo‘lib, uning ta’siri beylikni boshqarishda katta bo‘lgan. Bala Xotunning otasi Usmon G‘ozi bilan yaxshi munosabatda bo‘lgan va Usmonning davlat barpo etish haqidagi orzularini qo‘llab-quvvatlagan.

Usmon G‘ozi bilan nikohi va siyosiy o‘rni

Bala Xotun va Usmon I ning nikohi tarixiy ahamiyatga ega bo‘lib, u faqatgina oilaviy ittifoq emas, balki Usmonlilar Beyligining mustahkamlanishida katta rol o‘ynagan. Tarixiy manbalarga ko‘ra, Usmon G‘ozi Shayx Edebali dargohida bo‘lganida, u tushida katta bir daraxtni ko‘radi. Daraxtning shoxlari butun dunyoni qamrab olgan edi.

Shayx Edebali bu tushni Usmonning kelajakda buyuk imperiya asoschisi bo‘lishi deb ta’bir qiladi va unga o‘z qizi Bala Xotunni rafiqa sifatida beradi. Bu nikoh tufayli Usmon Edebali va uning izdoshlarining qo‘llab-quvvatlashini olgan hamda beylik ichida nufuzini mustahkamlagan.

Bala Xotunning siyosiy o‘rni juda muhim bo‘lib, u Usmon I ga davlat boshqaruvida yordam bergan va beylik siyosatida o‘z maslahati bilan ishtirok etgan. Ayrim tarixchilar Bala Xotunni Usmon G‘ozining eng yaqin maslahatchilaridan biri deb hisoblashadi.

Bala Xotunning harbiy va strategik qobiliyatlari

Bala Xotunning harbiy qobiliyatlari haqida aniq ma’lumotlar kam, lekin ba’zi tarixiy yozuvlarda u jang san’atini bilganligi va jasoratli ayol bo‘lganligi haqida eslatib o‘tilgan. Usmon G‘ozi yurishlarida u ham o‘z o‘rniga ega bo‘lgan va beylikni himoya qilishda muhim rol o‘ynagan.

Uning jasorati va kuch-qudrati bilan bog‘liq hikoyalar xalq orasida mashhur bo‘lib, Bala Xotun xalq qahramoni sifatida tilga olinadi. U nafaqat jasoratli ayol, balki oqilona fikrlaydigan, dono hukmdor ayol sifatida ham e’tirof etiladi.

Bala Xotunning madaniy va diniy ta’siri

Bala Xotun nafaqat siyosiy jihatdan, balki madaniy va diniy yo‘nalishda ham muhim ta’sir ko‘rsatgan. U Shayx Edebali ta’limotlarini keng targ‘ib qilgan va Usmonlilar beyligida islomiy qadriyatlarning mustahkamlanishiga yordam bergan.

Tarixchilarning fikricha, Usmon G‘ozi va undan keyingi hukmdorlarning islomiy boshqaruv tizimiga katta e’tibor berishida Bala Xotunning ham hissasi bo‘lgan. U ayollarning jamiyatdagi o‘rnini mustahkamlashda ham muhim rol o‘ynagan.

Qabri va merosi

Bala Xotun 1324-yilda vafot etgan va uning qabri hozirda Turkiyaning Bilecik shahrida, otasi Shayx Edebali maqbarasida joylashgan. Ushbu maqbara ziyoratchilar va tarix ixlosmandlari uchun muhim joylardan biri bo‘lib, Usmonlilar imperiyasining ilk asoschilari xotirasiga bag‘ishlangan muqaddas manzildir.

Tarixchilar va manbalar

Bala Xotun haqida ma’lumotlar turli tarixiy manbalarda uchraydi. Unga oid asosiy tarixiy ma’lumotlar quyidagi tarixchilarning tadqiqotlarida o‘rganilgan:

  1. Halil Inaljik – mashhur turk tarixchisi, Usmonlilar imperiyasining ilk davrlari haqida juda ko‘p ilmiy ishlar qilgan. Uning “The Ottoman Empire: The Classical Age” kitobida Bala Xotun va Usmon G‘ozi haqida batafsil ma’lumotlar keltirilgan.
  2. Joseph von Hammer-Purgstall – Usmonlilar tarixi bo‘yicha eng muhim g‘arb tarixchilaridan biri. Uning “Geschichte des Osmanischen Reiches” (Usmoniylar imperiyasi tarixi) kitobida Bala Xotunning beylik siyosatidagi o‘rni haqida ma’lumot berilgan.
  3. Ahmet Yaşar Ocak – turk tarixchisi, Usmonlilar imperiyasining dastlabki davrlari va diniy ta’siri haqida tadqiqot olib borgan.

Bu tarixchilar Bala Xotunning hayoti va siyosiy ta’siri haqida muhim dalillar keltirgan va uning Usmonlilar davlatining shakllanishiga qo‘shgan hissasini e’tirof etishgan.

Xotun so’zi esa, turkiy unvon bo’lib, xoqon xotini va hukmdor ayolga nisbatan qo’llanilgan. Dastlab, hunlar davrida (mil. av. 3 — mil. 3-asrlar) qayd etilgan va Turk xoqonligi davrida (6—8-asrlar) xoqondan keyin 2-darajada turuvchi unvon sifatida tanilgan.

Rabia Bala Xotun, Usmonlilar imperiyasining rivojlanishida muhim rol o’ynagan ayollaridan biri sifatida tarixda qolgan va uning merosi turli madaniy namoyishlarda, jumladan “Hukmdor Usmon” kabi tarixiy seriallarda ham tasvirlangan. Ushbu serialda Bala Sulton rolini turk aktrisasi Oʻzge Törer bajaradi.