Османская империя

 

Turk imperiyasi sifatida ham tanilgan Usmonli imperiyasi 1299-yilda tashkil topgan 1922-yil qulashigacha 600 yildan ortiq davom etgan tarixdagi eng uzoq muddatli va eng nufuzli imperiyalardan biri edi. O'zining eng yuqori cho'qqisida u uchta qit'ada - Yevropa, Osiyo va Afrikadagi ulkan hududlarni nazorat qildi va erta zamonaviy davrning siyosiy, madaniy va iqtisodiy manzarasini shakllantirishda muhim rol o'ynadi.

Imperiyaning kelib chiqishi va yuksalishi (1299-1453)

Usmonlilar imperiyasiga Anadoludagi (hozirgi Turkiya) turk qabilalarining rahbari Usmon I asos solgan. Usmonning kichik knyazligi dastlab kuchsizlanayotgan Saljuqiy Rum sultonligi qoshidagi chegara davlati edi. 13-asr oxiri 14-asr boshlarida Usmon va uning vorislari qoʻshni hududlarga, jumladan, Vizantiya yerlariga oʻz taʼsirini kengaytirib, asta-sekin rivojlanayotgan imperiyani vujudga keltirdilar.

Usmonlilar intizomli va texnologik jihatdan rivojlangan armiyani ishga solib, harbiy mahoratda ustun edilar. Islom dinini qabul qilgan va askar sifatida ta’lim olgan nasroniy o‘g‘il bolalardan tashkil topgan yangichalar korpusi imperiya harbiy qudratining tamal toshiga aylandi. Imperiyaning o'sishi uning Yevropa va Osiyo chorrahasida joylashgan strategik joylashuvi bilan ham bog'liq edi, bu esa unga muhim savdo yo'llarini nazorat qilish va ikkala qit'ada ta'sir o'tkazish imkonini berdi.

Usmonlilar imperiyasi tarixidagi eng muhim voqealardan biri 1453-yilda “Fatih Mehmed” nomi bilan mashhur boʻlgan Sulton Mehmed II tomonidan Konstantinopolni (hozirgi Istanbul) zabt etishi boʻldi. Bu g'alaba Vizantiya imperiyasining qulashini belgilab berdi va Usmonlilarning mintaqadagi hukmron kuch maqomini mustahkamladi. Konstantinopol Yevropa va Osiyo oʻrtasidagi strategik mavqei bilan Usmonlilar imperiyasining poytaxti va madaniy, siyosiy va iqtisodiy hayot markaziga aylandi.

Usmonli imperiyasining oltin davri (1453-1566)

Sulton Sulaymon (1520-1566) va uning o‘tmishdoshlari hukmronligi davrida Usmonli imperiyasi o‘zining qudrati cho‘qqisiga chiqdi. Sulaymon hukmronligi davrida imperiya o'zining "oltin asrini" boshidan kechirib, dunyodagi eng qudratli davlatlardan biriga aylandi. Uning rahbarligida imperiya hududi harbiy bosqinchilik, diplomatiya va savdo orqali kengaydi.

Sulaymon hokimiyati gʻarbda Vena darvozalaridan sharqda Arabiston yarim oroligacha, shimolda Qrim yarim orolidan janubda Shimoliy Afrika choʻllariga qadar choʻzilgan. Usmonlilar musulmonlar, nasroniylar, yahudiylar va boshqa diniy va etnik guruhlarni oʻz ichiga olgan koʻp millatli va koʻp dinli imperiya ustidan hukmronlik qilib, ularga maʼlum darajada diniy bagʻrikenglik va muxtoriyat bergan.

Bu davrda san’at, me’morchilik, adabiyot va ilm-fan taraqqiyoti bilan madaniyat ham gullab-yashnadi. Istanbuldagi Sulaymoniya masjidi va Toʻpqopi saroyi kabi betakror binolar bilan ifodalangan Usmonli arxitekturasi imperiyaning ulugʻvorligi ramzi edi. Usmonlilar homiyligida san'at, ayniqsa, xattotlik, miniatyura rassomligi va kulolchilik yangi cho'qqilarni zabt etdi.

Siyosiy va iqtisodiy tanazzul (1566-1800 yillar)

Sulaymon hukmronligining oxiriga kelib, imperiya ichki va tashqi muammolarga duch kela boshladi, bu esa uning asta-sekin tanazzulga uchrashiga yordam berdi. Sulola inqirozlari, saroy fitnalari va ma’muriy tuzilmaning zaiflashuvi sultonlarning markaziy hokimiyatiga putur yetkazdi. Bir paytlar Yevropada yengilmas bo‘lgan an’anaviy Usmonli armiyasi Yevropa davlatlari o‘z qo‘shinlari va flotlarini modernizatsiya qilishlari natijasida texnologik taraqqiyotda orqada qola boshladi.

Ispaniya, Portugaliya, keyinchalik Gollandiya va Britaniya kabi kuchli Yevropa dengiz imperiyalarining yuksalishi Usmonlilarning savdo yo'llari, xususan Hind okeanidagi nazoratini buzdi. Qolaversa, imperiyaning qishloq xo‘jaligi va savdoga asoslangan iqtisodiyoti G‘arbiy Yevropaning jadal iqtisodiy o‘sish sur’atlariga mos kela olmadi.

Harbiy mag'lubiyatlar ham imperiyaga o'z ta'sirini o'tkaza boshladi. 1683 yilda Vena shahrining muvaffaqiyatsiz qamal qilinishi alohida ahamiyatga ega bo'lib, bu Usmonlilarning Yevropaga ekspansiyasini tugatdi. Buning ortidan 1699 yilda Karlovits shartnomasi imzolandi, unga ko'ra imperiya Sharqiy Yevropadagi muhim hududlarni Avstriya, Polsha va Venetsiyaga berdi.

18-19-asrlarda imperiya “Yevropaning kasal odami” deb nomlana boshladi. Angliya, Fransiya va Rossiya kabi Yevropa davlatlari Usmonli imperiyasi ishlariga ta’sir o‘tkaza boshladilar, ba’zan ichki qo‘zg‘olonlarni qo‘llab-quvvatlab, davlatning ichki muammolaridan foydalandilar.

Islohotlar va modernizatsiyaga urinishlar (19-asr)

Ham tashqi, ham ichki omillarning bosimi ostida 19-asrda Usmonli sultonlari davlatni modernizatsiya qilishga qaratilgan turli islohotlarni boshladilar. “Tanzimat” (“Qayta tashkil etish”) nomi bilan mashhur boʻlgan bu islohotlar imperiyaning maʼmuriy-huquqiy va harbiy tuzilmasini markazlashtirish va modernizatsiya qilishga qaratilgan edi. Asosiy islohotlar dunyoviy huquqiy tizimni yaratish, yangi maktablar va universitetlarni tashkil etish, armiyani Yevropa chizig'ida qayta tashkil etishni o'z ichiga oldi.

Bu sa’y-harakatlarga qaramay, imperiya o‘zining hududiy yaxlitligi va suverenitetini saqlab qolishda qiyinchiliklarga duch keldi. Yevropa davlatlari tomonidan qoʻllab-quvvatlangan Bolqondagi millatchilik harakatlari Gretsiya, Serbiya va boshqa mintaqalarning mustaqilligiga olib keldi. Qrim urushi (1853–56), Angliya va Fransiya tomonidan qoʻllab-quvvatlangan Usmonli imperiyasi Rossiyaga qarshi kurash olib bordi, Rossiya ekspansiyasini vaqtincha toʻxtatdi, ammo imperiyaning xorijiy kuchlarga qaramligini taʼkidladi.

Usmonli imperiyasining qulashi (1900-1922)

20-asrning boshi Usmonli imperiyasining yakuniy qulashi edi. Imperiyaning Birinchi jahon urushida markaziy kuchlar (Germaniya va Avstriya-Vengriya) tomonida ishtirok etishi halokatli edi. Dastlabki muvaffaqiyatlarga qaramay, Usmonli qo'shinlari oxir-oqibat mag'lubiyatga uchradi va imperiya 1920 yilda Sevr shartnomasini imzolashga majbur bo'ldi, bu esa uning qolgan hududlarini samarali ravishda yo'q qildi.

Oxirgi zarba 1922-yilda, harbiy rahbar va islohotchi Mustafo Kamol Otaturk Turkiyaning mustaqillik urushiga boshchilik qilib, saltanatni bekor qilganida keldi. 1923-yilda Turkiya Respublikasi e’lon qilindi, bu Usmonlilar imperiyasining rasman tugatilishi va turk tarixida yangi davrning boshlanishi edi.

Usmonli imperiyasining merosi

Usmonli imperiyasining merosi chuqur va uzoqqa cho'zilgan. Imperiyaning o'zi hukmronlik qilgan hududlarga, ayniqsa Bolqon, Yaqin Sharq va Shimoliy Afrikaga ta'siri bugungi kunda ushbu hududlarning madaniy, siyosiy va diniy landshaftlarini shakllantirishda davom etmoqda. Usmonlilarning huquqiy, ta'lim va arxitektura yutuqlari, ayniqsa, zamonaviy Turkiyada ko'rinib turibdi.

Bundan tashqari, Usmonlilarning turli diniy va etnik guruhlarga nisbatan bag'rikengligi uning boshqaruvida o'ziga xos iz qoldirib, imperiyaning sobiq hududlarida plyuralistik jamiyatlarning rivojlanishiga ta'sir ko'rsatdi. Usmonli imperiyasining yuksalishi va qulashi Yevropa va Yaqin Sharq tarixi dinamikasini shakllantirishda, jumladan, 19-20-asrlarda chegaralarning oʻzgarishi va millatchilikning kuchayishida ham katta rol oʻynadi.

Xulosa qilib aytganda, Usmonli imperiyasining olti asrlik hukmronligi uni tarixdagi eng muhim imperiyalardan biriga aylantirdi. Usmonli imperiyasining tarixi Anadoluda kamtarona boshlanganidan tortib keng koʻp millatli va koʻp dinli imperiyaga aylanib, qulashigacha boʻlgan davrda keng va xilma-xil hududlarni boshqarish imkoniyatlari va qiyinchiliklarini aks ettiradi.