"ZPRR” - bu nima? Degan savollarga javob berishga yordam berish uchun biz 7 yoshgacha bo'lgan bolaning normal rivojlanish ko'lamini beramiz. Shuni ta'kidlash kerakki, psixoverbal rivojlanish ko'nikma va malakalarning butun majmuasidir. Tovushlarni oddiy takrorlashdan tashqari, bu so'zlarning to'g'ri talaffuzi va ularning mantiqiy qo'llanilishi, alohida so'zlarni jumlalarga bog'lash, fe'llarni zamonda xatosiz ishlatish, shuningdek olmoshlar (men, u, men, siz va boshqalar), aniq va oqilona ifoda etish qobiliyatini o'z ichiga oladi. sizning fikrlaringiz va istaklaringiz. Bolada CRRD kasalligi taxminan 5 yoshida aniqlanishi kerak. Quyidagi jadval ota-onalarga chaqalog'ining nimada va qaysi yoshda bo'lishi kerakligi haqida ma'lumot berishga yordam beradi.

                                                         Kasallik belgilari:

           3-4 oy ichida chaqaloq ota-onasining unga murojaatiga hech qanday munosabat bildirmaydi, unga taklif              qilingan o'yinchoqlarga befarq bo'lib qoladi, unga bo'lgan muhabbat, mehr va g'amxo'rlikning namoyon                  bo'lishiga tabassum bilan javob bermaydi;

  • 9 oylik bilan hech qanday shov-shuv bo'lmaydi, chaqaloq alohida heceleri talaffuz qilmaydi (ba'zi bolalar, agar ular biror narsaga muhtoj bo'lsa, o'z xohish-istaklarini imo-ishoralar bilan tushuntirishi, bir vaqtning o'zida ingrashi yoki o'zlari uchun eng maqbul bo'lgan har qanday tovushni takrorlashi mumkin);
  • 1 yoshga kelib, bola jim, jim, doimo jiddiy, biroz jilmayadi, qiyinchilik bilan aloqa o'rnatadi;
  • 2 yoshga kelib, ZPRR bilan og'rigan bolaning so'z boyligi 10 ta so'zni o'z ichiga oladi, bola kattalar uchun yangi so'zlarni takrorlamaydi, boshqalar undan nimani xohlashini yaxshi tushunmaydi, hatto "onam menga bering" kabi ikkita so'zdan ham jumla yasashga harakat qila olmaydi. 
  • 2,5 yoshga to'lganida, chaqaloq narsalar nomidan chalg'itadi, tana qismlari haqidagi savollarga tez va to'g'ri javob bera olmaydi ("burun qayerda?", "quloqlar qayerda?"), ko'pincha undan talab qilingan narsani qilishni xohlamaydi, go'yo umuman eng oddiy so'rovlarga e'tibor bermaydi;
  • 3 yoshda yoki birozdan keyin ZPRR bolaning o'zi jumlalarni tuza olmasligi, unga o'qilgan ertaklarning ma'nosini noto'g'ri tushunishi, ba'zi bolalar so'zlarni oxiriga "yutib yuborish" bilan yoki juda sekin gapira boshlashadi yoki jim turishadi, imo-ishoralar, mimika yoki umuman berilgan savollarga javob bermaydi, munosabat qilmaydi.

 

Nutqni rivojlantirishdagi kamchiliklardan tashqari, ZPRR o'zini quyidagicha namoyon qilishi mumkin:

 

  • og'iz deyarli doimo ochiq bo'lib turadi;
  • ortiqcha tuprik;
  • tajovuzkorlik;
  • e'tiborsizlik;
  • charchoqni kuchayishi;
  • zaif xotira;
  • jismoniy rivojlanishda orqada qolish;
  • tasavvur etishmasligi;
  • izolyatsiya.

Rivojlanish nuqsonlarining paydo bo'lishiga yordam beradigan sabablar

Shubhalanadigan ota-onalar bor: ZPRR - bu nima? Kasallikmi yoki yo'qmi? Biroq, olimlar buni ancha oldin anglab etishgan. Ko'plab tadqiqotlar natijalari shuni ko'rsatdiki, psixverbal rivojlanishning kechikishi miya va markaziy asab tizimidagi buzilishlar tufayli yuzaga keladi. Ularga turli xil omillar sabab bo'lishi mumkin, ularning ba'zilari chaqaloq tug'ilishidan oldin ham ta'sir qiladi, ba'zilari esa hayotning birinchi oylarida paydo bo'ladi. 

 

Bunga quyidagilar kiradi:

  • homiladorlik paytida, kelajakdagi ona tomonidan yuqadigan yuqumli va boshqa kasalliklar;
  • tug'ruq asoratlari bilan (uzoq, tez, erta, kech);
  • tug'ilish paytida shikastlanish (bachadon bo'yni umurtqasi, bosh suyagi, markaziy asab tizimi);
  • hayotning birinchi oylarida og'ir yuqumli kasalliklar;
  • qornidagi gipoksiya;
  • tug'ruq paytida bo'yinning kindik ichakchasidagi chalkashligi;
  • tarbiyaning ba'zi usullari (o'ta zerikarli parvarish, bola ko'rsatayotgan har qanday tashabbus va mustaqillikni bostirish, unga nisbatan shafqatsiz munosabatda bo'lish, ota-onalarning o'z farzandlariga nisbatan befarqligi, ular deyarli butun kun, go'daklikdan boshlab o'zlariga tashlab qo'yilgan holatlar va ota-onalar faqat tagliklarni boqish va almashtirish);
  • hayotning dastlabki bosqichlarida chaqaloqlarning ruhiy shikastlanishi.

 

ZPRR ni keltirib chiqaradigan kasalliklar

Boladagi ZPRR deyarli bir vaqtda, ba'zi hollarda va quyidagi kasalliklarda asosiy alomatlardan biri sifatida yuzaga keladi:

  • miya hujayralarining tuzilishini buzadigan genetik;
  • epilepsiya;
  • miyaning ishemiyasi;
  • CNS anormalliklari;
  • ruhiy kasallik;
  • Miya yarim falaj;
  • gidrosefali;
  • intrakranial bosim;
  • miya shishi;
  • leykodistrofiya;
  • bachadon bo'yni umurtqasi asabining tutilishi;
  • miyaning qon tomirlari bilan bog'liq muammolar;
  • CSF dinamikasi buzilgan.

Bundan tashqari, autizm ko'pincha ZPRR-ning sherigidir, bu ko'pchilik shifokorlar tomonidan asab tizimining kasalligi sifatida tan olinadi, bunda miya qismlarida o'zgarishlar kuzatiladi. Ushbu patologiyalar genlarning mutatsiyasiga va ularning o'zaro ta'sirining o'zgarishiga bog'liq.

Asosiy davolash usullari

Barcha shifokorlar bu fikrga qo'shilishadi: ZPRRni davolash qancha erta boshlangan bo'lsa, prognoz shunchalik qulay bo'ladi.

Har bir chaqaloq uchun davolash usullari farq qilishi mumkin. Bu to'g'ridan-to'g'ri rivojlanishning kechikishiga sabab bo'lgan sabablarga bog'liq. Barcha holatlarda kompleks yondashuv talab etiladi, chunki 100% muvaffaqiyatga faqat nutq terapiyasi mashg'ulotlari yoki tabletkalari bilan erishish mumkin emas. Hozirgi vaqtda davolash usullari quyidagilarni o'z ichiga oladi:

1. Mikro toklar bilan refleksoterapiya. Shu bilan birga, ta'sir miyaning bioaktiv nuqtalari va buzilishlar topilgan joylariga, shuningdek nutqni rivojlantirishga mas'ul bo'lgan joylarga minimal elektr impulslari bilan amalga oshiriladi, shundan so'ng markaziy asab tizimining ishi tiklanadi. Usulning eng katta ta'siri gidrosefali bo'lgan bemorlarda kuzatilgan. Usul bolalar 6 oylik yoshigacha qo'llaniladi.

2. Dori terapiyasi.

3. Logopedik mashg'ulotlar, diksiyani va talaffuzni tuzatish.

4. Rag'batlantiruvchi terapiya.

5. Psixolog, psixoterapevt bilan ishlash.

Ayniqsa og'ir holatlarda ZPRRni davolash avtoreuritoterapiya (miyaga nootropik moddalarni kiritish) va mikrojarrohlikdan foydalanishni o'z ichiga oladi (bu holda miyaning nutq uchun javob beradigan joylariga qo'shimcha tomirlar qo'shiladi).

Isroil, Germaniya, Xitoyda davolanish ajoyib natijalar beradi.

Qo'shimcha usullar

Ajablanarlisi shundaki, bolalarda ZPRRni noan'anaviy usullar bilan davolash natijasida yaxshi natijalar olinadi. Bunga quyidagilar kiradi:

  • osteopatiya (tananing aniq nuqtalariga qo'lda ta'sir qilish. Shu bilan birga, asab tizimi, psixika, metabolizm ishlarida muvozanatga erishiladi);
  • terapevtik ot minish (gipoterapiya);
  • delfinlar bilan suzish (delfin terapiyasi);
  • bolaning musiqaga, hidlarga ta'sir qilishi (aromaterapiya) emas;
  • mantiqiy fikrlash va motorli ko'nikmalar uchun bir nechta darslar (jumboq, lego), faol o'yinlar.

Ota-onalar har qanday mavjud o'yinlardan foydalanib, bola uchun qiziqarli, qiziqarli va tushunarli vazifalarni o'ylab topib, psixo-nutq rivojlanishida sustkashlikka ega bolalar bilan juda ko'p va muntazam shug'ullanishlari kerak.

Ota-onalar va shifokorlarning fikrlari

ZPRR tashxisi qo'yilgan mahalliy bolalar, davolanish, shifokorlar faoliyati va nogironlik haqidagi sharhlar natijaga qarab har xil bo'lib turadi. Nogironlik borasida: ko'plab onalar va otalar uni 3 yoshgacha bo'lgan bolaga berishga qarshi va ular nutqni rivojlantirishda ba'zi bir kechikishlarni bartaraf etish mumkin, deb hisoblashadi, shuning uchun bolaga stigma qo'yishga hojat yo'q. Bundan tashqari, ko'plab ota-onalar bolalarni ixtisoslashtirilgan maktabgacha tarbiya muassasalariga yuborishga qarshi, ehtimol odatdagi bolalar bog'chasida rivojlanish kechikishi tezroq yo'qoladi, deb haqli ravishda ishonishadi. Har bir ota-onaning fikriga qo'shiladigan yagona narsa shundaki, siz orqada qolgan bolalar bilan ko'p ish qilishingiz kerak, agar iloji bo'lsa, nutq terapevtiga murojaat qiling, noan'anaviy davolanishni qo'llang, bu juda yaxshi yordam beradi. 

 

 

ZPRR va AUTIZM

ZPRR va Autizm kasilliklari ko`p xollarda birga keladi. Autizm (grekcha “autos” – “o‘zim” degan so‘z) – bu ruhiyatning o‘ziga xos holati bo‘lib, bemor tashqi olam, atrofdagilar bilan muloqot qilishni istamaydi. U yolg‘izlikni yoqtiradi. Yana bir xil xatti-harakat va shunday so‘zlarni takrorlaydi. Uning fikricha xasta odam o‘z olamida yashaydi. Fikrlashi boshqalarnikiga o‘xshamaydi. Ularning xatti-harakatlari real voqelik bilan bog‘liq emas. Bemorlarning harakatlarida hissiy kechinmalar asosiy o‘rin tutadi. Bu kasallik sindromi o‘g‘il bolalarda qiz bolalarga nisbatan ko‘p uchraydi. Simptomlarning har xilligi va kasallik o‘zgaruvchanligi ushbu kasallikni qiyinligidan dalolat beradi: sezilarsiz autistik xususiyatlardan to doimiy parvarish talab etilishigacha.

 

Xozirda kasallik haqida ma’lumotlar ko‘paymoqda. Ilgari tortinchoq, uyatchan, introvert va shizofreniyaga moyil bolalarni “g‘ayritabiiy bolalar” deyishgan bo‘lsa, hozirgi kunga kelib bunday bolalarni autistik bolalar (autizm) deyishmoqda.

Autizm belgilar qaysi yoshda paydo bo‘ladi?

Autistik o‘zgarishlar bolaning 2-3 yoshlaridan boshlab yuzaga chiqadi desak bo‘ladi. Emizikli bolalarda esa hayotiy xususiyatlar ya’ni ota-onalarni tanish, kulish, qo‘zg‘atuvchilarga bo‘lgan sezgining yo‘qligi: taktil, yorug‘lik, tovush va shu kabilar. Ammo bu yoshda autizm kasalligiga faqatgina aniq belgilar yuzaga chiqsa gumon qilsa bo‘ladi. Odatda belgilarni mutaxassisdan ko‘ra yaqin qarindoshlar orasida autist farzandlari bor ota-onalar aniqlashadi. Shunday qilib, autizmni ko‘pincha oilada aniqlashadi. Yosh oilalar o‘zlariga ishonch hosil qila olmaydilar ya’ni bu o‘ziga xosliklar bolaning xususiyatimi (xarakteri) yoki rivojlanishning buzilishimi.

Autizm diagnozi o‘rtacha 2,5-3 yoshlarda qo‘yiladi. Bu yoshga kelib bolada umumiy belgilar yuzaga kela boshlaydi, o‘z tengdoshlari rivojlanishda oldinga o‘tib ketadi. Bolaning qabul qilib olish, o‘rganish, moslashish xususiyatlari yo‘qoladi yoki sekinlashadi va uzoq vaqt talab qiladi. Autizm kasalligida erta aniqlash va ularga alohida erta parvarish qilish bolaning hayotga moslashishida ancha katta yordam beradi. Shuning uchun chet olimlari bolani 1-1,5 yoshlarda mustaqil ravishda test qilib ko‘rishni tavsiya qiladilar. Qobiliyatlarni aniqlash uchun quyidagi holatlarga ahamiyat berish kerak:

  • Bolaga ota-ona qo‘lida bo‘lish yoqadimi yo‘qmi, tizzada olib o‘tirilganda bolaning emotsiyasi, yig‘laganda yoki uxlashidan oldin ota-onaga ehtiyoj sezadimi yo‘qmi?;
  • Boshqa bolalarga qiziqishi bormi?;
  • O‘yinlar o‘ynashga ishtiyoqi bormi yoki yo‘qmi? (qo‘g‘irchoqlarni ovqatlantirish, ovqatlar pishirish, soldatchalar o‘ynash, mashina va shu kabilar);
  • Ko‘zlari bilan atrof olamni kuzatadimi yoki qo‘llaringiz harakatini kuzatadimi yo‘qmi?;
  • Bola ota-ona bilan o‘ynashni yoqtiradimi yo‘qmi?;
  • Barmoqlaringiz bilan ko‘rsatayotgan narsalarga qaraydimi yo‘qmi? (biror bir o‘yinchoq, hayvon shu kabilar).

 

Autizm kasalligi turlari

Autizm kasalligi yoshga qarab quyidagilarga bo‘linadi:

  • Erta bolalik autizmi – 2 yoshgacha;
  • Bolalik autizmi – 2-11 yoshgacha;
  • O‘smirlik autizmi 11-18 yoshlargacha.

Har bir davr uchun spetsfik belgilar farqlanadi, ular bola yoshiga qarab o‘zgarib turishi mumkin. Autizm haqidagi ma’lumotlar kasallikni erta aniqlash va uni bartaraf etishga yordam beradi, qancha erta davo boshlansa, bolaning tashqi muhitga adaptatsiyasi shuncha osonlashadi.

Autizm sabablari

Ota-onalari bolalariga e’tiborni kam qaratishadi va ular bilan kam muloqotda bo‘lishadi. Chunki deyarli barcha autist bolalar ota-onalar gap so‘zlariga befarq, emotsiyasiz bo‘lishadi, ular fikrlarini nutq orqali ifodalashga qiynalganlaridan giperaktiv bo‘lib ham ko‘rinishadi. 

Autizmning kelib chiqishining aniq bir sababi o‘rganilmagan bo‘lsada, ba’zi bir ehtimoliy xavflar ham bor. Masalan:

  • Kech farzand ko‘rish ya’ni otaning yoshi ancha katta bo‘lsa;
  • Oilada autist bolalar bo‘lsa;
  • Ko‘p farzandli oilalarda tug‘ilajak farzand (masalan 7-8 farzandlar);
  • Bolalar serebral paralichi (shollik);

Bundan tashqari bir qancha kasalliklar ham autizmga olib kelishi mumkin. Eshitish qobiliyati yo‘qligi, e’tiborning kamlik sindromi, ba’zi xromosom kasalliklar gapirish qobiliyati yo‘qligi.

Autizm belgilari

Autizm bolalarda ularning yoshiga, kasallik darajasiga qarab 4 xil ko‘rinishda keladi:

  • Ijtimoiy qoloqlik;
  • Muloqotda o‘z-o‘zi bilan gaplashish, har xil qo‘l harakatlari qilish;
  • Umumiy belgilarning erta boshlanishi.

3 oylikdan 2 yoshgacha bo‘lgan bolalarda quyidagi belgilar ko‘zga tashlanishi mumkin:

  • Bolaning onasiga bee’tiborlikligi (kulish, jismoniy harakatlar, ovoz chiqarishlar);
  • Bolaning “tayyorgarlik” holati yo‘qligi ya’ni uni ko‘tarishga uringanda qo‘llarini cho‘zmasligi, tizzalarida turishga harakat qilmasligi, emishdan butunlay to‘xtashligi;
  • Jamoa bilan o‘ynashni istamaslik, ota-ona va boshqalar bilan o‘ynaganda injiqlik qilish, yolg‘iz holda o‘ynashni xohlash;
  • Sezuvchanlikning oshib ketishi ovoz, yorug‘likka bo‘lgan. Bundan tashqari qo‘rqitish, baqiriq, arg‘imchoq uchish kabi o‘yinlar paytida injiqliklar qilish;
  • Gapirish qobiliyatining sustayishi, hatto mutizm holatigacha. Exolaliyalar, ya’ni so‘zlarni takrorlash, ota-onadan eshitgan iboralarni qayta-qayta aytib yurish yoki multfilmda eshitgan so‘zlarni doimo aytib yurish, bu Asperger sindromi deyiladi;
  • Tanlab ovqat yeyish, ishtaha sustligi, uyquning yomonlashuvi;
  • Buyruqlarni bajarmaslik, buyumlarni ko‘rsatsa qaramaslik, o‘zining ismiga e’tibor bermaslik;
  • Belgilangan tartibga qat’iy rioya qilishi, ya’ni bir vaqtda uyg‘onishi, buyumlarni bir joyda saqlash, jismlar shakliga qarab saralash va shu kabilar;

2 yoshdan 11 yoshgacha bo‘lgan autist bolalarda quyidagi belgilar qo‘shilishi mumkin:

  • So‘zlashish qobiliyatining yaqqol buzilishi kattalar kabi iboralar ishlatib gapirish, bir xil so‘zlarni takrorlab yurish, dialogga kirishmaslik;
  • Xavflardan qo‘rqmaslik: balandlik, avtotrassa, hayvonlardan qo‘rqmaslik, lekin oddiy buyumlardan qo‘rqish, masalan qaynab turgan choynak, elektr yoqgich va shu kabilar;
  • Harakatlardagi takrorlar aylanib turish, tebranib turish, imo-ishoralarning takrorlanishi;
  • Jahldorlik, kulgi, vahimaning o‘z-o‘zidan paydo bo‘lishi;
  • Ba’zi bir g‘ayritabiiy holatlarga e’tibor qaratish, masalan eslab qolish qiyin bo‘lgan sonlarni eslab qolish, qo‘shiqlar so‘zlarini esda saqlash, o‘qib bo‘lmaydigan yozuvlar yozish;

O‘smirlik autizmida belgilarga autistning gormonal o‘zgarishlari ham qo‘shiladi.

Diagnozni faqatgina belgilarga asoslanib, psixiatr shifokor qo‘yadi. Ko‘pchilik autist bolalar adabiyotlarda keltirilgan autizm belgilariga mos kelmasligi mumkin. Ba’zi hollarda autist bolalar insonlar bilan muloqotga ham kirishishlari mumkin, bu esa diagnoz qo‘yishda qiyinchiliklar tug‘diradi.

Autizmni davolash

Hozirgi kunda autizmni medikamentoz davolash usullari o‘ylab topilmagan. Lekin, uni oxirgi ma’lumotlarga qaraganda «Delfin ovozi» bilan davolash mumkin. Bundan tashqari, ota-onalar pedagog, psixiatr, psixolog, pediatr bilan hamkorlikda bemor bolalar bilan barvaqt shug‘ullansalar, ularning xatti-harakatlarini ijobiy tomonga yo‘naltirishlari mumkin. Davolash maqsadida ortda qolayotgan jihatlarni korreksiya qilish uchun barcha turdagi autist bolalarga mos keladigan quyidagi chora tadbirlar qo‘llash mumkin:

  • Gapirish qobiliyatini yaxshilash maqsadida logoped bilan mashg‘ulotlar olib boorish;
  • So‘zlashish uchun rasmli kartochkalardan foydalanish yoki planshet, kompyuterda so‘zlarni yozib o‘rgatish;
  • Bola bilan har xil o‘yinlar o‘ynash, bir sferada faqat bir mutaxassis bilan;

Medikamentoz davo faqatgina qo‘shimcha sifatida bolada kuchli agressiya bo‘lsagina buyuriladi.

Autizmga chalingan bemor bolalarni qanday bo‘lsa, shunday qabul qilish kerak. Kattalar buni o‘z vaqtida aniqlab, ularni qo‘llab-quvvatlashlari zarur. Autizm kasalligi homila ona qornidalik davridayoq uning bosh miyasi rivojlanishida ba’zi oqsillarning yetishmasligi  sababli paydo bo‘lishi mumkin, degan tahminlar mavjud. Bu xastalikning irsiyat bilan bog‘liqligi hali to‘liq o‘rganilmagan. 

Xulosa qilib aytganga kelajak avlod farzandlarimiz rivojlanishiga befarq bo`lmaylik. Ushbu maqalo asosida bolajonlaringizning aqliy, nutqiy, ruhiy rivojlanishini kuzatib muaommoni vaqtida bartaraf etishingizni so`rab qolaman.